Không có sách vở, tài liệu hoặc nghiên cứu khoa học, khảo cổ học kinh thánh chuyên sâu vào quan hệ giữa Phaolô và Tông đồ Gioan. Vì Gioan là người rất mật thiết với Đức Giêsu; không biết, Phaolô có thu nhận được những thông tin gì, đặc biệt là về tư tưởng thần học và sứ vụ rao giảng Tin mừng gì từ Gioan cho dân ngoại không. Giữa Gioan và Phaolô có những xung khắc như giữa Phaolô và Phêrô và Giacôbê không?
Phaolô đã một thời rao giảng và thiết lập cộng đoàn tín hữu tại Êphêsô, cũng là nơi Gioan sinh sống, trước khi ông bị đày ra đảo Patmos, nơi ông viết sách Khải Huyền. Vậy, vai trò, tương quan giữa Phaolô và Gioan trong sứ mệnh truyền giáo và khai sáng nền tảng thần học Kitô giáo trong thế kỷ đầu, đặt nền móng cho một tôn giáo mới—Kitô giáo ra sao? Góc nhìn thần học của Gioan “Chúa là Tình Yêu”, khác với định nghĩa của Phaolô về tình yêu như thế nào?
Chương Đặc Biệt: Phaolô và Gioan – Hai Mạch Nguồn, Một Đại Dương Tâm Linh
Trong công trình xây dựng nền thần học Kitô giáo buổi sơ khai, nếu Phaolô là kiến trúc sư trưởng của những nền móng vững chãi và những bức tường giáo lý đồ sộ, thì Gioan chính là người nghệ sĩ thiên tài thổi hồn vào công trình ấy bằng chiều sâu huyền nhiệm và tầm nhìn vĩnh cửu.
Mối tương quan giữa hai cột trụ này là một trong những chương hấp dẫn nhất, nhưng cũng ẩn chứa nhiều bí ẩn nhất, khi mà Kinh Thánh Tân Ước gần như im lặng về sự tương tác trực tiếp giữa họ. Thế nhưng, chính trong sự im lặng ấy, và qua những di sản đồ sộ họ để lại, chúng ta có thể vẽ nên một bức tranh về một mối quan hệ phức tạp: vừa là sự bổ sung thần kỳ, vừa tiềm ẩn những khác biệt sâu sắc về thần học và thực hành.
- Êphêsô: Ngã Ba Lịch Sử và Giao Điểm Tư Tưởng
Thành phố Êphêsô – một trung tâm văn hóa, thương mại và tôn giáo của Đế chế La Mã – đã trở thành sân khấu lịch sử nơi hai dòng chảy tư tưởng vĩ đại này hội tụ.
Sách Công Vụ Tông Đồ (chương 18-19) ghi chép rõ ràng về chuyến truyền giáo kéo dài hơn hai năm của Phaolô tại đây. Ông đã rao giảng trong hội đường, rồi sau đó tại trường học của Tyrannus, khiến “tất cả người Do Thái và Hy Lạp ở miền Tiểu Á (Asia Minor) đều nghe Lời Chúa” (Cv 19:10). Chính tại nơi đây, Phaolô đã xây dựng một cộng đoàn hùng mạnh, nơi sau này ông gửi bức thư tình cảm và sâu sắc nhất: Thư gửi tín hữu Êphêsô.
Trong khi đó, truyền thống giáo phụ mạnh mẽ khẳng định rằng Sứ đồ Gioan, sau khi rời Jerusalem, đã chọn Êphêsô làm trung tâm hoạt động cho đến khi bị lưu đày ra đảo Patmos. Nơi đây, ông đã chăn dắt các Hội Thánh ở Tiểu Á và, quan trọng hơn, đã viết Phúc Âm thứ tư, ba Thư tín và sách Khải Huyền.
Vậy, câu hỏi đặt ra: Hai nhân vật vĩ đại này có gặp nhau tại Êphêsô không? Khả năng là rất cao, dù Kinh Thánh không ghi lại. Phaolô đến Êphêsô vào khoảng những năm 52-54 SCN, trong khi Gioan được cho là đã đến đây sau cuộc hủy diệt Giêrusalem năm 70 SCN. Tuy nhiên, một số học giả cho rằng Gioan có thể đã có mặt sớm hơn, tạo ra một sự chồng lấn thời gian ngắn. Dù có gặp trực tiếp hay không, điều chắc chắn là Phaolô đã chuẩn bị mảnh đất, và Gioan đã gieo trồng những hạt giống thần học đặc biệt của mình trên chính mảnh đất ấy.
- Sự Bổ Sung Thần Kỳ: Hai Cánh Cửa Dẫn Vào Cùng Một Căn Phòng Chân Lý
Mặc dù có thể không có sự trao đổi trực tiếp, nhưng tư tưởng của Phaolô và Gioan đan xen một cách kỳ diệu, tạo nên một cấu trúc thần học hoàn chỉnh.
- Đức Kitô Vũ Trụ và Ngôi Lời Nhập Thể:
- Phaolô tuyên bố về một Đức Kitô tiền tồn và tối thượng: “Ngài là hình ảnh của Thiên Chúa vô hình, là trưởng tử sinh ra trước mọi loài thọ tạo… mọi vật đã được tạo dựng nhờ Ngài và cho Ngài” (Col 1:15-16). Đức Kitô của Phaolô là nguyên lý sáng tạo và là Chúa tể lịch sử.
- Gioan cất lên một giai điệu tương tự nhưng ở một tầm cao triết học hơn: “Lúc khởi đầu đã có Ngôi Lời… Ngôi Lời là Thiên Chúa… Nhờ Ngôi Lời, vạn vật được tạo thành” (Ga 1:1-3). Rồi Ngôi Lời ấy đã “trở nên người phàm và cư ngụ giữa chúng ta” (Ga 1:14). Ở đây, chúng ta thấy một sự hòa âm hoàn hảo: Phaolô cung cấp các khái niệm thần học, còn Gioan phác họa nên một bức chân dung siêu việt và thân mật.
- Ân Điển và Tái Sinh: Cứu Rỗi như Một Quà Tặng và Một Sự Biến Đổi:
- Trọng tâm của Phaolô là Ơn Cứu Độ (Soteria) qua đức tin: “Vì anh em đã được cứu nhờ ân sủng, bởi đức tin… không phải bởi việc làm, để không ai có thể tự hào” (Eph 2:8-9). Đây là một hành động tuyên bố công chính từ bên ngoài.
- Gioan, trong khi không hề phủ nhận ân điển, lại nhấn mạnh đến Sự Tái Sinh (Palingenesia)từ bên trong: “Nếu một người không sinh ra bởi nước và Thánh Thần, thì không thể vào Nước Thiên Chúa” (Ga 3:5). Sự cứu rỗi trong Gioan là một sự biến đổi bản thể, một sự sống mới. Hai quan điểm này không đối kháng, mà là hai mặt của một đồng tiền: Phaolô nói về cách thức (qua ân điển), Gioan mô tả bản chất (sự sống mới).
III. Những Khác Biệt Căn Bản: Một Sự Căng Thẳng Sáng Tạo?
Tuy nhiên, không thể phủ nhận những khác biệt sâu sắc, có thể phản ánh một sự căng thẳng thần học thực sự, dù không công khai và kịch liệt như với Phêrô hay Giacôbê.
- Thần Học Thập Giá vs. Thần Học Vinh Quang:
- Phaolô đặt Thập Giá làm trung tâm tuyệt đối: “Còn tôi, tôi chẳng hề khoe khoang, ngoài thập giá Đức Giêsu Kitô, Chúa chúng ta” (Gal 6:14). Sự khôn ngoan và quyền năng của Thiên Chúa được bày tỏ qua sự yếu đuối và điên rồ của thập tự (1 Cor 1,18-25).
- Gioan, ngược lại, trình bày một Thần Học Vinh Quang. Trong Phúc Âm của mình, cây Thập Giá không phải là biểu tượng của sự sỉ nhục, mà là ngai vàng nơi Đức Kitô được “giương cao” và được tôn vinh (Ga 3,14; 12,23. 32). Sự đau khổ bị lu mờ bởi ánh sáng của vinh quang Phục Sinh. Đây là một sự nhấn mạnh khác biệt đáng kể: một bên là sự bi thương của hy sinh, một bên là sự toàn thắng của vinh quang.
- Cánh Chung Luận Lịch Sử vs. Cánh Chung Luận Tiên Tri:
- Phaolô có một cái nhìn cánh chung mang tính lịch sử và Giáo hội. Ông tập trung vào sự trở lại của Đức Kitô, sự phục sinh của thân xác, và sự chiến thắng tội lỗi và sự chết trong hiện tại (1 Thes 4; 1 Cor 15).
- Gioan, đặc biệt trong Khải Huyền, đưa ra một cái nhìn cánh chung mang tính tiên tri và vũ trụ. Cuộc chiến không còn chỉ chống lại tội lỗi cá nhân, mà là một cuộc xung đột toàn cầu giữa Thiên Chúa và các thế lực sự dữ, kết thúc bằng “Trời mới Đất mới” (Kh 21). Trong khi Phaolô chờ đợi sự kết thúc, Gioan mô tả một cách sống động sự sụp đổ của mọi trật tự cũ.
Kết: Một Sự Phân Công Huyền Nhiệm Của Chúa Thánh Thần
Vậy, giữa Phaolô và Gioan có xung khắc? Có lẽ không phải là một xung đột cá nhân, mà là một sự phân công nhiệm vụ thiên định.
- Phaolô, với tư duy pháp lý sắc bén và nhiệt huyết truyền giáo, được chọn để “cày xới” và “gieo hạt”Tin Mừng vào thế giới dân ngoại, phá bỏ mọi rào cản và thiết lập nền tảng đức tin.
- Gioan, “người môn đệ được Chúa yêu”, với sự chiêm niệm sâu sắc, được chọn để “tuôn tưới” và “vun xới”những hạt giống ấy, đưa chúng đâm chồi thành một đời sống tâm linh thâm sâu và một tầm nhìn vĩnh cửu.
Nếu không có Phaolô, Kitô giáo có lẽ đã không vượt khỏi biên giới Palestine. Và nếu không có Gioan, Kitô giáo ấy có thể sẽ thiếu đi chiều sâu huyền nhiệm, sự ấm áp của tình yêu thương “Thiên Chúa là Tình Yêu” (1 Ga 4,8), và tầm nhìn chiến thắng về tương lai.
Họ là hai mạch nguồn tưởng chừng tách biệt, nhưng cùng đổ về một đại dương mênh mông là Đức Kitô. Phaolô xây dựng Giáo Hội bằng nền tảng giáo lý; Gioan thổi vào Giáo Hội ấy một linh hồn.
Cùng nhau, họ đã đặt nền móng cho một tôn giáo không chỉ sống sót, mà còn chinh phục và biến đổi thế giới. (còn tiếp)
Bernard Nguyên Đăng
